Κούκλες Β΄

Πλαγγόνα αρθρωτή (Κούκλα με κινούμενα μέλη, νευρόσπαστο)ή μαριονέτα.

Στην αρχαία Ελλάδα η κούκλα ονομάζονταν πλαγγόνα και στο βυζάντιο νέννος ή νιννί.

Η περίφημη «πλαγγόνα», το ειδώλιο δηλαδή που υπήρξε πηγή έμπνευσης για τις μασκότ των Ολυμπιακών Αγώνων, Φοίβο και Αθήνα, ήταν πραγματική… κούκλα. Eνα αρχαίο παιδικό παιχνίδι, βοιωτικό κωδωνόσχημο γυναικείο ειδώλιο με κινητά πόδια, με καταγωγή από τη Θήβα του 7ου αι. π.Χ.

Καθιστή πλαγγόνα, κατασκευασμένη με μήτρα από ερυθρό πηλό. Ίχνη λευκού επιχρίσματος. Σχηματική απόδοση των μυών της κοιλιάς.

Αυτό που έκανε την κούκλα να ξεχωρίσει από το θρησκευτικό ειδώλιο ήταν η εμφάνιση του «νευρόσπαστου» . (νευρόσπαστο ήταν η κούκλα που είχε ξεχωριστά μέλη τα οποία ενώνονταν με μία κλωστή το «νεύρο» και τα μέλη μπορούσαν να κινηθούν ).

Η τέχνη της Μαριονέτας γεννήθηκε στην Ελλάδα, περίπου τον 5ο αι. π.Χ. με την ονομασία "Αγάλματα - Νευρόσπαστα" (σπαστά νεύρα). Το 422 π.Χ. ο πλούσιος Καλλίας παρέθεσε δείπνο και επειδή αγαπούσε να επιδεικνύει τον πλούτο του, εβεβαιώθη ότι ένα περίτεχνα στρωμένο τραπέζι, το άφθονο κρασί και οι ωραίες γυναίκες δεν θα έλειπαν από το γλέντι. Αλλά το μεγάλο γεγονός του απογεύματος ήταν η παράσταση ``άφωνος΄΄ (παντομίμα) και ενός θεάτρου Νευροσπάστων.

Τα Νευρόσπαστα και οι θεατρικές παραστάσεις ήταν της ΄΄μόδας΄΄ μεταξύ των Ελλήνων όπως τουλάχιστον αναφέρεται από τους Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς. Για πολλούς το θέατρο νευροσπάστων ήταν το σύμβολο της ανθρώπινης μοίρας. Επιφανείς κλασικοί συγγραφείς, φιλόσοφοι, θεολόγοι και επιστήμονες, όπως ο Πλάτων, ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Κλεμέντιος ο Αλεξανδρινός, ο Ευσέβιος, ο Επίκτητος, ο Φίλωνας και άλλοι κάνουν συχνές περιγραφές για τις μαριονέτες και τον τρόπο που κινούνταν χρησιμοποιώντας τη λέξη ΄΄νευρόσπαστον΄΄ συνώνυμη της λατινικής λέξης marionette.

Ο Πλάτων στο βιβλίο του "Οι Νόμοι" κάνει αναφορά στις μαριονέτες λέγοντας: "Ας υποθέσουμε ότι ο καθένας από εμάς είναι μια κινούμενη φιγούρα (νευρόσπαστο) που βρίσκεται στα χέρια των Θεών για τη δική τους διασκέδαση ή επειδή είχαν ένα σοβαρό σκοπό για μας για τον οποίο δε γνωρίζουμε τίποτα. Οι παρορμήσεις που μας κινούν μοιάζουν με κλωστές που τις τραβούν οι θεοί από διάφορες κατευθύνσεις …"

Ο Αριστοτέλης στο σύγγραμμα "Τα Πολιτικά" αναφέρεται στα αγάλματα του Δαίδαλου που είχαν τη μοναδική ιδιότητα στην αγαλματοποιία να έχουν την ικανότητα να κινούνται από μόνα τους.

Νευρόσπαστο από ελεφαντόδοντο

Ο Οράτιος, ο σατυρικός Πέρσιος Φλάκος, και ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος αμφιβάλουν για την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου συγκρίνοντας τον με νευρόσπαστο. Οι Ελληνικές μαριονέτες κατασκευάζονταν από τερακότα (ψημένο χώμα - πηλός), κερί, ελεφαντόδοντο ή ξύλο. Οι εξαιρετικές κατασκευές ήταν από ασήμι.

Κωδονόσχημη κούκλα

Σήμερα, μια τέτοια κούκλα από τερακότα φιλοξενείται στο Ελληνικό Αρχαιολογικό μουσείο, ενώ αντίστοιχες υπάρχουν στο Λούβρο και στα μουσεία της Βοστόνης και του Βερολίνου.
Με τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία η τέχνη των νευροσπάστων μεταφέρεται στη Ρώμη και σ΄ όλη την Ευρώπη. Οι Ρωμαίοι είχανε πολλά ονόματα για τις μαριονέτες : pupae, sigillae, imagunculae, homunculi.

Το 12ο αι. μ.Χ. συναντούμε τον πρώτο γνωστό μαριονετίστα στην ιστορία της τέχνης τον Πορθείνο, με αναφορά του γιατρού του Αθηναίου στο βιβλίο του Δεινοσοφιστής ο οποίος επιπλήττει τους Αθηναίους που επέτρεψαν σε ένα μαριονετίστα να χρησιμοποιήσει τη σκηνή του θεάτρου του Διονύσου εκεί που έπαιξαν ο Ευριπίδης και οι άλλοι δραματικοί. Ο Αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος της Θεσσαλονίκης στο βιβλίο του Σχολιασμός της Ιλιάδος περιγράφει τον Πορθείνο "διάσημο σε όλη τη χώρα".

Λίγο νωρίτερα από το 1600 τουλάχιστον δώδεκα θέατρα μαριονέτων υπήρχαν στο Λονδίνο. Οι καλλιτέχνες περιόδευαν σε όλη την Αγγλία και έδιναν παραστάσεις σε πανηγύρια και σε πύργους ευγενών. Αυτές οι παραστάσεις πρέπει να είχαν εντυπωσιάσει αρκετά και τον Σαίξπηρ. Συχνά τις αναφέρει και μάλιστα σε ένα σημείο ο Αμλετ εκφράζει την επιθυμία να παρουσιάσει θέατρο μαριονέτας.
Αξιόπιστη πληροφορία για τις παραστάσεις στη Γαλλία επιστέφει μόνο στο τελευταίο τέταρτο του 17ου αι. Το θέατρο του Fanchon Brioche έδωσε παράσταση στη βασιλική αυλή και δημιούργησε τεράστιο ενθουσιασμό μεταξύ των αριστοκρατών θεατών. Προσεκλήθη μάλιστα να επαναλάβει την παράσταση του στην αυλή, αντί 20 λιρών ημερησίως Ο ανιψιός του Brioche ήταν λιγότερο τυχερός. Σε μια περιοδεία του στη Soletta οι κούκλες που παρουσίαζε φαινόντουσαν τόσο ζωντανές, που τον θεώρησαν μάγο. Σώθηκε μάλιστα κυνηγημένος, την τελευταία στιγμή. Οι παραστάσεις που προσέλκυαν πολύ κόσμο, δίνονταν στο θέατρο Des Bamboches που ιδρύθηκε το 1777 στο Παρίσι αλλά η πρόοδος του προξένησε φθόνο μεταξύ των ηθοποιών του ζωντανού θεάτρου που εβλάβησαν από το νέο ανταγωνισμό και κατά τα τέλη του 17ου αι. το θέατρο υποχρεώθηκε να μετακινηθεί στα πανηγύρια των Παρισινών προαστίων. Οι καλλιτέχνες είχαν να αντιπαλέψουν και την Εκκλησία, η οποία θεωρούσε ότι η ηθικότης του Παρισινού λαού ετίθετο σε κίνδυνο από τις παραστάσεις. Έτσι στα μέσα του 18ου αι. χάνονται σιγά-σιγά τα θέατρα μαριονέτας από τη Γαλλία και μεταφέρονται στην Αυστρία, Ιταλία, Γερμανία και αργότερα σε όλη την Ευρώπη.

Αυτά όσον αφορά την αρχαιότητα και την ιστορία

Τώρα όσον αφορά το σήμερα:

Υπάρχουν οι κούκλες πρότυπα, που όλα τα κοριτσάκια θέλουν να μοιάσουν.

Που εχουν πολλά φορέματα, , , καπέλα, σπίτια , σκάφη και γενικώς είναι καταναλωτικές.

Κυριαρχεί η Barbie και ας δούμε πως γεννήθηκε η Barbie.

Η ιδέα κατασκευής μιας κούκλας που να μοιάζει με ενήλικη γυναίκα ανήκει στη Ρουθ, σύζυγο του Έλιοτ Χέιντλερ, ενός από τους ιδρυτές της Mattel, της αμερικανικής πολυεθνικής βιομηχανίας παιχνιδιών.

Η πρώτη Μπάρμπι παρουσιάστηκε στην έκθεση παιχνιδιών της Νέας Υόρκης το 1959 από τη Ρουθ και τον Ελιοτ Χάντλερ, τους ιδρυτές της Mattel. Την ύπαρξή της την οφείλει στη Ρουθ η οποία, βλέποντας την κόρη της ­ ονόματι Μπάρμπαρα ή Μπάρμπι ­ να παίζει με χάρτινες κούκλες, συνειδητοποίησε ότι χρειαζόταν ένα πιο ενδιαφέρον παιχνίδι. Στην αρχή ο άντρας της θεώρησε την ιδέα αποτυχημένη αλλά τελικά πείστηκε. Ετσι η Μπάρμπι προέκυψε άκρως πολυεθνική, ακριβώς όπως της άρμοζε: η σιλουέτα της βασίστηκε σε μια γερμανική κούκλα «για ενηλίκους», τη Λίλι, ενώ άρχισε να κατασκευάζεται στην Ιαπωνία.

Και η ιστορία έχει ως εξής:
Κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Ευρώπη, η Ρουθ αγόρασε τρεις κούκλες-ομοιώματα της Λίλι, ηρωίδας κάποιου γερμανικού κόμικ. Απ' αυτή εμπνεύστηκε μια κούκλα, την οποία αργότερα θα ονόμαζε Μπάρμπι από το όνομα της κόρης της Μπάρμπαρα. Για την ακρίβεια, το πλήρες όνομα της κούκλας είναι Μπάρμπαρα Μίλισεντ Ρόμπερτς. Οι διαστάσεις της αντιστοιχούσαν στο ένα έκτο περίπου του φυσικού μεγέθους. Η κούκλα πρωτοκυκλοφόρησε από τη Μattel στις 9 Μαρτίου του 1959. Δύο χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε και ο αρραβωνιαστικός της, στον οποίο η Ρουθ και ο Έλιοτ έδωσαν το όνομα του δεύτερου γιου τους, Κεν. Ολόκληρο το όνομα ήταν Κεν Κάρσον. Πολύ σύντομα η Μπάρμπι απέκτησε πρωτοφανή δημοτικότητα. Μέχρι σήμερα έχουν κυκλοφορήσει περισσότερες από τριάντα διαφορετικές εκδόσεις της κι έχουν πουληθεί περισσότερα από ένα δισεκατομμύριο κούκλες.

Το σκεπτικό της εταιρείας ήταν να οπλίσει τα χέρια των κοριτσιών με μία κούκλα που θα τα ενέπνεε για το πώς ήθελαν να γίνουν όταν μεγαλώσουν, ήτοι ξανθές και επίδοξες νύφες...

Οι καστανές στο ράφι...

Συνειδητοποιώντας ότι η κούκλα με τα χρυσά μαλλιά δεν απείχε πολύ από τη λογική της κότας με τα χρυσά αβγά, οι κατασκευαστές της έσπευσαν να πατεντάρουν κάθε λεπτομέρεια που την έκανε μοναδική: όταν ένα παιδί δεν την κρατούσε στα χέρια του, εκείνη μπορούσε να στέκεται σε οποιαδήποτε επίπεδη επιφάνεια. «Η κούκλα που στέκεται ολομόναχη στα πόδια της, όπως οφείλει να κάνει κάθε σύγχρονη γυναίκα» ήταν το σλόγκαν που σκαρφίστηκαν οι διαφημιστές. Χάρη σε ενσωματωμένα σύρματα μπορούσε επίσης να λυγίζει τα γόνατά της: «Τα γόνατά της λυγίζουν και κάνουν τον Κεν (σ.σ.: έτσι ονομαζόταν ο γιος του ζεύγους Χάντλερ) να γονατίζει με τη σειρά του και να τη ζητάει σε γάμο». Αυτό ήταν! Το μανιφέστο της ξανθιάς μοιραίας που έχει όποιον ποθήσει στα πόδια της είχε θεσπιστεί κάτω από τη μύτη χιλιάδων αγοραστών που είχαν σπεύσει να την κάνουν δική τους, αφήνοντας την καστανή εκδοχή της -ω τι έκπληξη! - στο ράφι. Το 1971 τα μάτια της Μπάρμπι επανασχεδιάστηκαν προκειμένου να μην κοιτάζουν πλέον στο πλάι: «Η κούκλα που ξέρει να κοιτάζει μπροστά, όπως πρέπει να κάνει κάθε χειραφετημένη γυναίκα» διαλαλούσαν οι διαφημιστές, εξαγριώνοντας τις απανταχού φεμινίστριες, οι οποίες δεν θα έλεγαν όχι αν μαζί με τους δικούς τους στηθόδεσμους έκαιγαν και τους μικροσκοπικούς και σχεδιασμένους από τη συνεργάτιδα της Mattel Σάρλοτ Τζόνσον.

Μπάρμπι και Μέριλιν

«Τελικά ποιος παίζει με ποιον; Το παιδί με την κούκλα ή η κούκλα με το παιδί; Ιδού η απορία! Προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσω το συγκεκριμένο έμβλημα του αμερικανικού ντιζάιν, το μυαλό μου πηγαίνει στη Μονρόε. Διότι αν η Μπάρμπι είναι κάτι παραπάνω από κούκλα, η Μέριλιν ήταν κάτι παραπάνω από γυναίκα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο κορυφαίος Αντι Γουόρχολ ασχολήθηκε και με τις δύο» σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης και διευθυντής του Μουσείου Ντιζάιν Θεσσαλονίκης κ. Στέργιος Δελιαλής. Οντως «ο μεγαλύτερος αμερικανός ντιζάινερ» όπως τον αποκαλεί ο καθηγητής και αρχιτέκτονας Γιώργος Τζιρτζιλάκης σε κείμενο σχετικό με την έκθεση, αναπαρήγαγε τη μορφή της Μονρόε δώδεκα φορές σε ισάριθμα χρώματα, αποκόπτοντάς την από το πραγματικό περιβάλλον. Το 1985 ένιωσε έτοιμος να δημιουργήσει έναν πίνακα με θέμα την Μπάρμπι, τοποθετώντάς την στο πάνθεον των μουσών του, κοντά στη Μέριλιν. Και οι δύο αποτέλεσαν και αποτελούν πρότυπο για πολλές γυναίκες που μπορεί να μη γεννήθηκαν, αλλά σίγουρα μεγάλωσαν με το όνειρο να γίνουν κάτι άλλο από αυτό που πραγματικά είναι...

Πολιτικώς ορθή

Στην προσπάθειά της να απαλλάξει την Μπάρμπι από τη ρετσινιά της κούκλας που ευθύνεται για όλες - ή έστω τις περισσότερες - γυναικείες υστερίες, η Mattel οδηγείται σε μια σειρά από πολιτικώς ορθές κινήσεις κάθε φορά που διατυπώνεται μία κατηγορία. Η πιο πρόσφατη ήταν εκείνη περί νευρικής ανορεξίας το 1997, με την εταιρεία να αποφασίζει να... φαρδύνει τη μέση της κούκλας αρκετούς πόντους, προκειμένου να μην προσάπτουν στην πλαστική κούκλα την ευθύνη για την καχεξία χιλιάδων κοριτσιών. Την ίδια χρονιά λανσαρίστηκε η κούκλα «Share a smile Becky» (χαμογέλασέ μας, Μπέκι), η οποία ήταν καθηλωμένη σε ροζ αναπηρικό καρότσι. Δεκαεπτάχρονη παραπληγική μαθήτρια από την Ουάσιγκτον έστειλε γράμμα στη Mattel διαμαρτυρόμενη ότι το καροτσάκι της Μπέκι δεν χωρούσε στο ασανσέρ του κουκλόσπιτου της Μπάρμπι. Η εταιρεία επανασχεδίασε τον κουκλο-ανελκυστήρα μέσα σε λίγους μήνες.

Το 1997 το δανέζικο συγκρότημα Aqua έκανε παγκόσμια επιτυχία με το ποπ χιτ «Barbie girl» και την τραγουδίστρια να λέει με φωνή-Μπάρμπι «Μπορείς να μου χτενίσεις τα μαλλιά και να με γδύσεις όπου κι αν βρισκόμαστε». Η εταιρεία κατασκευής μήνυσε την αντίστοιχη δισκογραφική, το κομμάτι όμως προστατευόταν ως παρωδία από το αμερικανικό Σύνταγμα και αθωώθηκε. Το 1999 η Mattel μήνυσε τον καλλιτέχνη Τομ Φορσάιθ για μία σειρά φωτογραφιών με τίτλο «Η διατροφική αλυσίδα της Μπάρμπι» (Food chain Barbie), που περιελάμβανε την εικόνα μιας κούκλας μέσα σε ένα μπλέντερ. Η εταιρεία έχασε τόσο τη δίκη όσο και 1,8 εκατ. ευρώ που αναγκάστηκε να δώσει ως αποζημίωση στον Φορσάιθ.

Πολύ ξανθό για το τίποτα

Το 2004 ανακοινώθηκε ο... χωρισμός της Μπάρμπι από τον Κεν, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο επανασύνδεσης. Στρατηγική που θυμίζει τερτίπια ζευγαριών του Χόλιγουντ που δεν έχουν τίποτε άλλο να πουλήσουν πέρα από τον ιλουστρασιόν έρωτά τους. Τα κέρδη της εταιρείας ανέρχονται σε 1,9 δισ. ευρώ ετησίως, που σημαίνει ότι τρεις Μπάρμπι πωλούνται ανά δευτερόλεπτο. Μία από τις πιο πολυσυζητημένες σκηνές της παράστασης του Δημήτρη Παπαϊωάννου «2» ήταν εκείνη με την τεραστίων διαστάσεων Μπάρμπι να κυριαρχεί επί σκηνής και μία στρατιά ανδρών να παρελαύνει κάτω από τα πόδια της. Σε συνέντευξή του που είχε παραχωρήσει στο «Βήμα της Κυριακής» ο δημιουργός είχε αναρωτηθεί: «Γιατί οι Ελληνίδες γίνονται ξανθές; Σε ποιο ερωτικό κάλεσμα ανταποκρίνεται αυτή η μανία των μελαχρινών;» συμπληρώνοντας ότι είχε μεγάλη επιτυχία η εισαγωγή Ρωσίδων στην Ελλάδα, ενός προτύπου γυναικών πολύ κοντά στα χρώματα και τις αναλογίες της αμερικανίδας κούκλας. Η ίδια μοιάζει ικανή να σηκώσει στους λεπτεπίλεπτους ώμους της όλες τις γυναικείες ανασφάλειες του κόσμου. Και αυτό, αν μη τι άλλο, είναι ένας από τους μεγαλύτερους θριάμβους του αμερικανικού ντιζάιν, κύριος στόχος του οποίου ήταν και είναι να κατασκευάζονται και να πωλούνται εκατομμύρια πανομοιότυπα αντίγραφα ενός αντικειμένου.

Θεωρείται η δημοφιλέστερη «γυναίκα προς πώληση» στον κόσμο, εφόσον κάθε δύο δευτερόλεπτα κάποιος κάπου αγοράζει μία.

(Εχω αγοράσει Μπάρμπες στην βαφτιστήρα μου... Γενέθλια, Γιορτή, Πάσχα, Χριστούγεννα,... πάντα υπήρχε ένας λόγος για δώρο μια Μπάρμπι. Μπάρμπιασα μέχρι να μεγαλώσει.

Γλυκό μου Ελιάκι, κράτα τις Μπάρμπες, γιατι στα 80 μου που θα κανω πάλι ανάρτηση για τις κούκλες θα είναι ιστορικές, και αντί για πλαγγόνα και κωδονόσχημη θα βάζω τις Μπάρμπες σου).

Τώρα και Μπάρμπι με μπούργκα η μουσουλμάνα. Και το όνομα αυτης Φούλα.

Η "αραβική Μπάρμπι" διαθέτει καστανά μάτια, αρχές και αξίες, μόνο δύο σετ ενδυμασίας στη γκανταρόμπα της και δεν συχνάζει σε ντίσκο

Η Φούλα, μια κούκλα με μαύρα μάτια και σκεπασμένη με πέπλο, εισβάλλει στο μουσουλμανικό κόσμο της Μέσης Ανατολής για να κυριαρχήσει στο χώρο που μέχρι πρόσφατα βασίλευε η ξανθιά γαλανομάτα Μπάρμπι.

Η Φούλα, όπως και οι γυναίκες του αραβικού κόσμου, διαθέτει δύο σετ ενδυμασίας. Ένα που μοιάζει με φόρμα γυμναστικής και φοριέται μέσα στο σπίτι, ενώ τα ενδύματα περιπάτου καλύπτουν χέρια, πόδια, λαιμό και το κεφάλι. Το σκεπτικό για τις δύο ενδυμασίες, και ειδικά η συντηρητική αμφίεση εξόδου, είναι αυτό που ξεχωρίζει την "αραβική Μπάρμπι" από τη "δυτική αδελφή της".

Στο σύνολο των ενδυμάτων της Φούλα περιλαμβάνεται το μακρύ πανωφόρι και το ένδυμα προσευχής με το απαραίτητο κάλυμμα της κεφαλής και των μαύρων μακριών μαλλιών της.

Η Φούλα, που το όνομα της σημαίνει λουλούδι, δεν είναι η πρώτη κούκλα τύπου Μπάρμπι που κυκλοφορεί στον αραβικό κόσμο, αλλά η εταιρία που έχει αναλάβει τη διάθεση της έχει κάνει εκτεταμένη διαφημιστική εκστρατεία και το μεγαλύτερο μέρος της διαφήμισης γίνεται μέσω αραβικού δορυφορικού δικτύου ειδικευμένου στις παιδικές εκπομπές και τα κινούμενα σχέδια.

Η Φούλα δεν διαθέτει την "παγερή εμφάνιση νοικοκυρούλας". Έχει την αγαλματένια κορμοστασιά, της Αμερικανίδας αδελφής της, αλλά έχει μεγάλα σκούρα εκφραστικά μάτια με βλέφαρα που τρεμοπαίζουν καθώς και λεπτεπίλεπτα καλλίγραμμα πόδια.

Τα σύνολα της Φούλα είναι κυρίως λαδί χρώματος σε αντίθεση με τα ροζ και ροδακινί της Μπάρμπι, τα μαλλιά της είναι πιο πυκνά και βαριά, το πρόσωπο της είναι πιο φαρδύ και ξεφεύγει από τα δυτικά πρότυπα, με χείλη σαρκώδη.

Η Φούλα όπως και η Μπάρμπι διαθέτει μεγάλη σειρά αξεσουάρ που πωλούνται χωριστά.

Στη σημερινή ανάρτηση αλλιώς την είχα σκεφτεί και αλλιώς μου προέκυψε.

Η μισή ανάρτηση βγήκε τελικά Αφιέρωμα στην Μπάρμπι, γιατί ανακάλυψα πράγματα που δεν τα ήξερα.

Το αφιέρωμα όμως για τις Κούκλες ..συνεχίζεται. Το επόμενο θα είναι Κούκλες Γ΄και ποιός ξέρει που θα με οδηγήσει.

Δικτυογραφια: .marionette.gr , focusmag.gr, impel.gr, βημα, και όχι μόνον.